Auto organización para la innovación curricular: Una mirada desde las universidades
Resumen
El artículo se enfoca en comprender cómo subyace el fenómeno de la auto organización en los procesos de innovación curricular en las universidades, con limitaciones para integrar su complejidad en las estructuras de gobierno y promover la innovación de su promesa de valor. El método es multicaso en universidades colombianas y metodología de investigación total, procesado y analizado en combinación de los software: ATLAS.ti, Power BI, CmapTools, VOSviewer, diagrama de Sankey y NetLogo, para recrear escenarios aleatorios e interdisciplinares. Los resultados evidencian dificultades en la institucionalidad y la gobernanza, para definirse diferenciadamente, debido a su rigidez, linealidad y control, lo que impide su desarrollo con conciencia evolutiva; visible en la lenta toma de decisiones, en una cultura organizacional desviada frente a la gestión del cambio y la innovación, así como en los débiles resultados de investigación que retroalimenten al currículo. Se concluye la relación directa entre la teoría de la auto organización y la innovación curricular, constituyendo una vía para que la Universidad legitime sus prácticas de gobierno con identidad institucional, al tiempo que gestiona con pertinencia las profesiones en entornos complejos. Se demuestra que la auto organización aumenta la eficiencia de la Universidad, ofreciendo mayores posibilidades de innovación curricular.
Descargas
Citas
Anderson, D. L. (2018). Organization design: Creating strategic and agile organizations. Sage Publications.
Axelrod, R. (1997). Advancing the Art of Simulation in the Social Sciences. In R. Conte, R. Hegselmann y P. Terna (Eds.), Simulating Social Phenomena. Lecture notes in economics and mathematical systems (Vol 456, pp. 21-40). Springer. https://doi.org/10.1007/978-3-662-03366-1_2
Barabási, A.-L. (2019). Scale-Free Networks: A decade and beyond. Science, 325(5939), 412-413. https://doi.org/10.1126/science.1173299
Becerra, G. (2020). La teoría de los sistemas complejos y la teoría de los sistemas sociales en las controversias de la complejidad. Convergencia Revista de Ciencias Sociales, 27, e12148. https://doi.org/10.29101/crcs.v27i83.12148
Bengtsen, S. S. E. (2018). Supercomplexity and the university: Ronald Barnett and the social philosophy of Higher Education. Higher Education, 72(1), 65-74. https://doi.org/10.1111/hequ.12153
Bohórquez, L. E., Castillo, N. S., y Farfán, M. S. (2020). Design of the organizational structure and coordination of an observatory based on collective intelligence. Ingeniería Solidaria, 16(1), 1-25. https://doi.org/10.16925/2357-6014.2020.01.10
Brunner, J. J., Labraña, J., Ganga, F., y Rodríguez-Ponce, E. (2020). Gobernanza de la educación superior: El papel de las ideas en las políticas. Revista Iberoamericana de Educación, 83(1), 211-238. https://doi.org/10.35362/rie8313866
Campo-Ternera, L., Amar-Sepúlveda, P., Olivero, E., y Huguett, S. (2018). Emprendimiento e innovación como motor del desarrollo sostenible: Estudio bibliométrico (2006 - 2016). Revista de Ciencias Sociales (Ve), XXIV(4), 26-37. https://produccioncientificaluz.org/index.php/rcs/article/view/24907
Castro, P. S., y Bohórquez, L. E. (2018). Estructuras auto-organizadas, jerarquía de control y agilidad de procesamiento de información. Dimensión Empresarial, 16(1), 117-134. http://ojs.uac.edu.co/index.php/dimension-empresarial/article/view/1483
Cerda, H. (2011). La investigación total: La unidad metodológica en la investigación científica. Mesa Redonda Magisterio.
Cerda, H. (2021). Los elementos de la investigación. Magisterio.
Chaparro, G. (2008). No linealidad, complejidad y sistemas sociales. Revista de Antropología y Sociología: Virajes, 10, 197-219. https://revistasojs.ucaldas.edu.co/index.php/virajes/article/view/808
Cillo, P., y Verona, G. (2022). The strategic organization of innovation: State of the art and emerging challenges. Strategic Organization, 20(4), 743-756. https://doi.org/10.1177/14761270221119113
Čirjevskis, A. (2019). The role of dynamic capabilities as drivers of business model innovation in mergers and acquisitions of technology-advanced firms. Journal of Open Innovation: Technology, Market, and Complexity, 5(1), 12. https://doi.org/10.3390/joitmc5010012
Cordero-Guzmán, D., Beltrán-Tenorio, N., y Bermeo-Pazmiño, V. (2022). Cultura organizacional y salario emocional. Revista Venezolana de Gerencia, 27(E-7), 132-149. https://doi.org/10.52080/rvgluz.27.7.10
Duque, P., y Cervantes-Cervantes, L.-S. (2019). Responsabilidad Social Universitaria: Una revisión sistemática y análisis bibliométrico. Estudios Gerenciales, 35(153), 451-464. https://doi.org/10.18046/j.estger.2019.153.3389
Esguerra, G. A. (2022). Efecto del liderazgo ético sobre la creatividad de los empleados: Una revisión del estado de la investigación. Estudios Gerenciales, 38(162), 109-119. https://doi.org/10.18046/j.estger.2022.162.4472
Espinosa-Casco, R. J., Romero-Carazas, R., Aguilar-Cuevas, M. M., y Lujano-Ortega, Y. (2023). Pensamiento complejo y transdisciplinariedad un estudio bibliométrico en Scopus. Bibliotecas. Anales de Investigación, 19(3), 17. http://revistas.bnjm.sld.cu/index.php/BAI/article/view/696
Euler, L. (1741). Solutio problematis ad geometriam situs pertinentis. Commentarii academiae scientiarum imperialis petropolitanae. Tomus VIII (pp. 128-140). https://www.biodiversitylibrary.org/item/38573#page/5/mode/1up
Flores, J. A. (2023). Diversidad y tejido social: Una aproximación desde el interaccionismo simbólico. CONfines de Relaciones Internacionales y Ciencia Política, 19(36), 24-48. https://confines.tec.mx/index.php/confines/article/view/362
Forrester, J. W. (1994). System dynamics, systems thinking, and soft OR. System Dynamics Review, 10(2/3), 245-256. https://doi.org/10.1002/SDR.4260100211
Freeburg, D. (2020). Leadership and innovation within a complex adaptive system: Public libraries. Journal of Librarianship and Information Science, 52(2), 451-463. https://doi.org/10.1177/0961000618810367
García, F. (2018). Universidad, supercomplejidad y desconstrucción. Revista de la educación superior, 47(188), 11-38. https://doi.org/10.36857/resu.2018.188.504
Gard-Murray, A. S., y Bar-Yam, Y. (2020). Complexity and the limits of revolution: What will happen to the arab spring? In P. Fellman, Y. Bar-Yam y A. Minai (Eds.), Conflict and Complexity. Understanding complex systems (pp. 281-292). Springer. https://doi.org/10.1007/978-1-4939-1705-1_16
Gershenson, C. (2018). Complejidad social. Consejo Mexicano de Ciencias Sociales. https://www.comecso.com/congreso-vi/complejidad-social-carlos-gershenson
Gil, V. D., Betancur, J. D., Quintero, L. F., Puerta, I. C., Quintero, C., y Ruiz, J. S. (2019). Development of an emotional salary model: A case of application. Indian Journal of Science and Technology, 12(42), 12-22. https://doi.org/10.17485/ijst/2019/v12i42/146964
Gipson, L. H. (1950). The American revolution as an aftermath of the Great War for the Empire, 1754-1763. Political Science Quarterly, 65(1), 86-104. https://doi.org/10.2307/2144276
Guevara, H. E., Huarachi, L. A., Lozano, G. A., y Vértiz, J. J. (2021). Gestión del cambio en organizaciones educativas pospandemia. Revista Venezolana de Gerencia, 26(93), 178-191. https://doi.org/10.52080/RVG93.13
Hansen, J. Ø., Jensen, A., y Nguyen, N. (2020). The responsible learning organization: Can Senge (1990) teach organizations how to become responsible innovators? The Learning Organization, 27(1), 65-74. https://doi.org/10.1108/TLO-11-2019-0164
Hidalgo, R. A. (2020). Isomorfismo organizacional en medianas empresas: análisis desde una perspectiva de sistemas complejos [Tesis doctoral, Universidad Andina Simón Bolívar, sede Ecuador]. https://repositorio.uasb.edu.ec/handle/10644/7533
Holland, J. H. (1992). Complex adaptive systems. Daedalus, 121(1), 17-30. https://www.jstor.org/stable/20025416?seq=1
Klipp, E., Liebermeister, W., Wierling, C., y Kowald, A. (2016). Systems Biology: A Textbook. Wiley-Blackwell.
Ko, C., Ma, J., Bartnik, R., Haney, M. H., y Kang, M. (2018). Ethical leadership: An integrative review and future research agenda. Ethics & Behavior, 28(2), 104-132. https://doi.org/10.1080/10508422.2017.1318069
Koopmans, M. (2020). Education is a complex dynamical system: Challenges for research. The Journal of Experimental Education, 88(3), 358-374. https://doi.org/10.1080/00220973.2019.1566199
Kornhauser, D., Rand, W., y Wilensky, U. (2007). Visualization tools for agent-based modeling in NetLogo. Proceedings of Agent 2007, 15-17. https://ccl.northwestern.edu/2007/Kornhauser-Agent-2007.pdf
La Cruz-Arango, O. D., Zelada-Flórez, E. A., Aguirre-Landa, J. P., y Garro-Aburto, L. L. (2022). Responsabilidad social universitaria y posicionamiento de universidades en Lima-Perú. Revista de Ciencias Sociales (Ve), XXVIII(3), 334-344. https://doi.org/10.31876/rcs.v28i3.38478
López, I., López, E., Martínez, J. E., y Tóbon, S. (2018). Gestión Directiva: Aproximaciones a un Modelo para su organización institucional en la educación media superior en México. Revista Espacios, 39(29), 22. https://www.revistaespacios.com/a18v39n29/a18v39n29p22.pdf
Lorenz, E. N. (1963). Deterministic Nonperiodic Flow. Journal of the Atmospheric Sciences, 20(2), 130-141. https://scott.physics.ucsc.edu/pdf/lorenz_1963.pdf
Lozano, J. E., Monje, C. A., Ramírez, J. A., Quintero, A., Polanía, J., Barrero, M. I., López, G. A., Olivera, S. L., y Núñez, N. A. (2023). Pertinencia en la Educación Superior: Una mirada rápida a los aportes en las últimas décadas. Aletheia Revista de Desarrollo Humano Educativo y Social Contemporáneo, 15(1), 1-30. https://aletheia.cinde.org.co/index.php/ALETHEIA/article/view/711
Luhmann, N. (1986). The Autopoiesis of the Social System. In F. Geyer y J. Van der Zouwen (Eds.), Sociocybernetic Paradoxes: Observation, control and evolution of self–steering systems (pp. 172–192). Sage Publications.
Maldonado, C. E. (2009). Complejidad de los sistemas sociales: Un reto para las ciencias sociales. Cinta de Moebio, (36), 146-157. http://dx.doi.org/10.4067/S0717-554X2009000300001
Mandelbrot, B. B. (1975). Stochastic models for the Earth’s relief, the shape and the fractal dimension of the coastlines, and the number-area rule for islands. Proceedings of the National Academy of Sciences, 72(10), 3825-3828. http://dx.doi.org/10.1073/pnas.72.10.3825
Martínez, M. (1997). El paradigma emergente: Hacia una nueva teoría de la racionalidad científica. Editorial Trillas.
Maturana H., y Varela F. (1973). De máquinas y seres vivos: Autopoiesis, la organización de lo vivo. Editorial Universitaria.
Mendoza, D. L., Jaramillo, M. C., y López, D. D. (2020). Responsabilidad social de la Universidad de La Guajira respecto a las comunidades indígenas. Revista de Ciencias Sociales (Ve), XXVI(2), 95-106. https://dx.doi.org/10.31876/rcs.v26i2.32426
Mitchell, M (1998). An introduction to genetic algorithms. MIT Press.
Morín E. (2009). Introducción al pensamiento complejo. Gedisa Editorial.
Neumann, J. V. (1930). Zur algebra der funktionaloperationen und theorie der normalen operatoren. Mathematische Annalen, 102(1), 370-427. https://dx.doi.org/10.1007/BF01782352
Organización de Cooperación y Desarrollo Económicos - OCDE (2018). Oslo Manual 2018. Guidelines for Collecting, Reporting and Using Data on Innovation. OECD Publishing. https://www.oecd.org/en/publications/oslo-manual-2018_9789264304604-en.html
Pantoja-Aguilar, M. P., y Salazar, J. R. (2019). Etapas de la administración: hacia un enfoque sistémico. Revista Escuela de Administración de Negocios, (87), 139-154. https://doi.org/10.21158/01208160.n87.2019.2412
Patiño-Vanegas, J. C., Benjumea-Arias, M. L., Valencia-Arias, J. A., y Garcés-Giraldo, L. F. (2020). Tendencias investigativas en simulación de sistemas complejos adaptativos: Un análisis bibliométrico. Revista Ibérica de Sistemas e Tecnologias de Informação, (E-28), 791-805. https://www.risti.xyz/issues/ristie28.pdf
Prigogine, I., y Nicolis, G. (1985). Self-organisation in nonequilibrium systems: Towards a dynamics of complexity. In M. Hazewinkel, R. Jurkovich y J. H. P. Paelinck (Eds.), Bifurcation analysis (pp. 3-12). Springer. https://doi.org/10.1007/978-94-009-6239-2_1
Reynosa, E., Lora, M. G., Espinoza, F. A., y Leyva, N. A. (2023). Responsabilidad Social Universitaria en docentes de posgrado en Perú. Revista de Ciencias Sociales (Ve), XXIX(E-8), 332-345. https://doi.org/10.31876/rcs.v29i.40957
Rincón, C. A., Navarrete, C., Díaz, R. D., y Cadrazco, M. A. (2021). Determinantes del perfil innovador y emprendedor para organizaciones del sector turismo de naturaleza. Criterio Libre, 19(34), 1-17. https://doi.org/10.18041/1900-0642/criteriolibre.2021v19n34.6945
Rodríguez, E., Trujillo, J. S., Vargas, D., Corredor, A., y Gallego, L. M. (2018). El paradigma emergente y la educación. Revista Espacios, 39(10), 42. https://www.revistaespacios.com/a18v39n10/a18v39n10p42.pdf
Rodríguez-Burgos, K., y Miranda-Medina, C. F. (2023). Técnicas y métodos de innovación tecnológica en las pequeñas y medianas empresas. Revista de Ciencias Sociales (Ve), XXIX(4), 107-124. https://doi.org/10.31876/rcs.v29i4.41241
Romero, L. J., González, I. C., y Hurtatis, H. I. (2019). La garantía constitucional de la autonomía universitaria: Legitimidad en políticas públicas educativas en el Estado social de derecho en Colombia. Novum Jus: Revista Especializada en Sociología Jurídica y Política, 13(1), 185-201. https://doi.org/10.14718/NovumJus.2019.13.1.8
Schelling, T. C. (1978). Sorting and mixing. Micromotives and macrobehavior. Editorial Norton.
Schumpeter, J. A. (2021). The theory of economic development. Routledge.
Senge, P. M. (2005). La quinta disciplina en la práctica. Ediciones Granica S.A.
Seville, E., Brunsdon, D., Dantas, A., Le Masurier, J., Wilkinson, S., y Vargo, J. (2008). Resiliencia organizacional: Investigación de la realidad de las organizaciones de Nueva Zelanda. Journal of business continuity & emergency planning, 2(3), 258-266. https://doi.org/10.69554/XPTG9053
Shannon, C. E., y Weaver, W. (1971). The Mathematical Theory of Communication. University of Illinois Press.
Smith A. (1777). An inquiry into the nature and causes of the wealth of nations. University of Chicago Press.
Soler, Y. (2017). Teorías sobre los sistemas complejos. Administración y Desarrollo, 47(2), 52-69. https://doi.org/10.22431/25005227.201
Tabak, B. M., Silva, T. C., Fiche, M. E., y Braz, T. (2021). Citation likelihood analysis of the interbank financial networks literature: A machine learning and bibliometric approach. Physica A: Statistical Mechanics and Its Applications, 562, 125363. https://doi.org/10.1016/j.physa.2020.125363
Valdés-Montecinos, M., y Ganga-Contreras, F. (2021). Gobernanza universitaria: Aproximaciones teóricas de los grupos de interés en Instituciones de Educación Superior. Revista de Ciencias Sociales (Ve), XXVII(3), 441-459. https://doi.org/10.31876/rcs.v27i3.36781
Von Bertalanffy, L. (1989). Teoría general de los sistemas: Fundamentos, desarrollo y aplicaciones. Fondo de Cultura Económica.

Esta obra está bajo licencia internacional Creative Commons Reconocimiento-NoComercial-CompartirIgual 4.0.